روایتى دیگر از حوادث اخیر و آنچه آشوبگران بر سر مردم آوردند

روایتى دیگر از حوادث اخیر و آنچه آشوبگران بر سر مردم آوردند   روزنامه جوان در گزارشی تحلیلی با عنوان "گم شدن در انبوه خلق، تخریب تا سرحد جنون" به قلم سهیل خداجو به بررسی اغتشاشات اخیر از زاویه‌ای دیگر پرداخته است.

به گزارش ایرنا متن این گزارش بدین شرح است:
1- به قدرى هیجان زده شده بود که پاره هاى آجر را از پشت بام خانه بى هدف به پایین پرتاب مى کرد، غافل از آنکه هیچ کدام از آنها بر سر هیچ کاندیدایى اصابت نخواهد کرد و آنانى که سرشان مى شکند مردمى هستند که هم نوا با او به هیجان آمده اند و آنان نیز نمى دانند چرا آجر هوادارى از یک کاندیداى مشترک را از جانب همراهان خود مى خورند!
2- وقتى به خود آمد جمعیت پر هیاهو، متراکم شده بودند و او مانده بود و کت و شلوارى تکه تکه شده، سر و صورتى زخمى وخونین، اعصابى در هم ریخته و پرسش هایى که آزارش مى داد: آیا این من بودم که شیشه شکستم ؟ موتوسیکلت آتش زدم ؟ ناسزا گفتم؟ سنگ پرتاب کردم؟
3- ناباورانه به شیشه هاى خرد شده ماشینش نگاه مى کرد. دلش مى خواست افراد دیگرى این بلا را بر سر ماشین او آورده بودند. ولى واقعیت چیز دیگرى بود ؛ شعار کسانى که به خودرو او حمله کردند با شعار او یکى بود. دلش نمى خواست حقیقت را باور کند، پس چیزى را باور کرد که در ذهنش بود. با تلفن همراهش از شیشه هاى خرد شده ماشین فیلم گرفت و سناریو را براى دیگران آن طورى تعریف کرد که خودش ساخته بود.
1- گم شدن در انبوه خلق
130 سال پیش، وقتى گوستاو لوبون فرانسوى کتاب «روانشناسى انبوه خلق» را مى نوشت شاید هیچ گاه تصورش را نمى کرد که در سال هاى بعد، مصداق هاى نظریه او در حوزه روان شناسى اجتماعى، در عرصه هاى گوناگون سیاسى و اجتماعى آن چنان پرشمار و پررنگ عینیت پیدا کند که اگر امروز زنده بود شاید هزار بار توسط قربانیان فرآیند انبوه خلق به دار آویخته مى شد یا زنده زنده در آتش خشم کور آنان مى سوخت.
آنچه درانبوه خلق اتفاق مى افتد با هیچ نظم منطقى سازگارى ندارد و همین دلیل نتایج و تبعات خطرناکى را در پى دارد. آنانى که در موج متلاطم انبوه خلق گم مى شوند، آن چنان از خود بیگانه مى شوند که انجام هر عملى، حتى جنون آمیز از آنان بعید نخواهد بود. منظور از انبوه خلق عده اى از افراد هستند که در عمل مشخصى یا بروز حادثه اى گرد هم مى آیند و داراى ویژگى هایى چون وجود احساسات و هیجانات آنى، نداشتن تشکل و انسجام، وجود ارتباط موقت و ناپایدار میان افراد، از دست دادن حس تشخیص، پیوستن به گروه بدون تصمیم قبلى و در نهایت فقدان هدف اندیشیده هستند. در فرآیند انبوه خلق هیجانات به سرعت و خارج از حیطه عقلایى به دیگران تسرى پیدا مى کند و در چنین شرایطى تعدادى افراد سودجو به راحتى مى توانند هدایت جماعت هیجان زده را به دست گرفته و آنان را به انجام اعمالى سوق دهند که در شرایط عادى و منطقى، هیچ شهروندى حاضر به دست زدن به چنان اعمالى نیست.
لوبون به طور مشخص سه دلیل اولیه را براى شکل گیرى انبوه خلق برشمرده است، هرچند با نگاهى همه جانبه نگر و شبکه اى مى توان دلایل متعدد به هم پیوسته اى را در بروز این پدیده و کمیت و کیفیت تظاهرات آن ذکر کرد. دلایل سه گانه لوبون به قرار زیر است:
1- احساس شکست ناپذیرى و قدرت: احساسى که هرچند به شدت در قربانیان پدیده انبوه خلق، به ویژه در شکل دهندگان به آن وجود دارد ولى ما به ازاى بیرونى آن بسیار کمرنگ تر یا حتى کاملاً مغایر با احساس مزبور است و به همین دلیل خیلى زود در برابر واقعیت رنگ مى بازد و از بین مى رود.
2- تقلید و سرایت: در تقلید و سرایت، تاثیر پذیرى هیجانى وجه غالب است، و استدلال و علت یابى براى رفتار مجالى نمى یابد، از این رو نتیجه رفتار نیز غیر قابل پیش بینى است، حتى براى خود فرد.
3- تلقین پذیرى: وقتى فضاى منطقى تقلیل مى یابد، ظرفیت روانى براى القا و تلقین پذیرى به حداکثر مى رسد.
هربرت بلومر عامل تجمع افراد و مجاورت را نیز به دلایل لوبون اضافه مى کند.
به اعتقاد لوبون در عین حال حداقل پنج ویژگى مى توان براى انبوه خلق برشمرد: 1- تفکر منطقى کم ( عقلانیت کم) 2- روح انتقاد نگرى بالا و زیاده روى در بروز احساسات3- مجاورت فیزیکى 4- نامتجانس بودن از لحاظ سن، جنس و شغل 5- احساس و هیجان.
به این ترتیب بر اساس نظریه انبوه خلق یا واگیرى اجتماعى فرد وقتى در جماعت انبوهى قرار می‌گیرد، رفتارهایى را نشان می‌دهد که مطلقاً در حالت فردى بروز نمی‌دهد. به عبارت دیگر، روح جمعى خصوصیتى دارد که بر فرد غلبه کرده و او را به الگوبردارى از کارهاى دیگران وامی‌دارد. تجمعات و تخریب هاى پس از مسابقات فوتبال که تا سطح شهر و کوچه و خیابان کشیده مى شود نمونه بارزى از انبوه خلق است که در نهایت به وندالیسم منتهى مى شود. همان طور که گفته شد در انبوه خلق فرد به طور کلى در جمع انبوهى مانند تماشاگران فوتبال، هیچ تفکر استدلالى ندارد. از سوى دیگر، قدرت سرایت یک رفتار در چنین جمع‌هایى بسیار بالاست؛ به طورى که اگر یکى شعارى بدهد، همه آن را تکرار خواهند کرد و بالاخره اینکه، فرد در جمع، احساس قدرت شکست‌ناپذیرى و قدرت افراطى می‌کند و به همین دلیل، ممکن است دست به هراقدام خطرناک، خارج از عرف و قانون و خطرناکى بزند.
آنچه به طور روشن و مشخص از دلایل و ویژگى هاى انبوه خلق بر مى آید اثرات تخریبى شدیدى است که از آن حاصل مى شود و از آن جایى که مبتنى بر بنیان هاى منطقى و هدفمند نیست، نه تنها کنترل آن سخت مى شود، بلکه خود افراد حاضر در فرآیند انبوه خلق نیز بر رفتار خود کنترل ندارند.
حال اگر انبوه خلق به تعبیر گوستاو لوبون به شکل سازمان یافته ( متشکل ) بروز کند، در عین حال تمامى ویژگى ها و اثرات تخریبى یاد شده را خواهد داشت. در چنین شرایطى احتمال استمرار انبوه خلق به دلیل سوء استفاده هدایت کنندگان آن بیشتر مى شود، هر چند به دلیل هیجانى و نمایشى بودن به هر حال فروکش مى کند و جاى خود را به احساس سرخوردگى، پشیمانى و حتى افسردگى مى دهد.
بدون شک نمى توان گفت تمامى تجمعات، تظاهرات جمعى و حوادثى که اخیراً به بهانه انتخابات در تهران و برخى شهرهاى دیگر شکل گرفت، ناشى از بروز پدیده انبوه خلق بوده است، ولى مى توان ادعا کرد با توجه به شباهت هاى انکار ناپذیر با الگوى انبوه خلق، بازیگردانان رویدادهاى اخیر از این ظرفیت آسیب زا که به ویژه در نسل جوان به راحتى قابل اجراست، حد اکثر استفاده را کرده و در ترکیب با دو عامل دیگر (وندالیسم و عقاید قالبى) اهداف خود را، هر چند براى مدتى کوتاه، به پیش بردند.
استفاده غیر اخلاقى از این فرآیند تنها منجر به وارد آوردن آسیب به قربانیان انبوه خلق نشد و خسارات جبران ناپذیرى به جامعه و مردمى وارد شد که حداقل به مدت 10 روز زندگى و معیشت روزمره خود را ناامن و در معرض تهدید دیدند و تبعات روانى… اجتماعى و اقتصادى سنگینى را متحمل شدند.
2- تخریب تا سرحد جنون
فارغ از اینکه چه عواملى موجب مى شود یک شهروند به جان اموال عمومى بیفتد و هر چه را بر سر راه خود مى بیند تخریب کند، پدیده وندالیسم ( خرابکارى) مقوله اى به شدت سیاه و مورد انزجار افراد جامعه است.
خشونت، قانون گریزى، فقدان استدلال منطقى و انتقام جویى ویژگى هایى هستند که به طرز عجیبى از وندالیسم همسایه اى براى «انبوه خلق» ساخته است. البته وندالیسم پدیده اى مستمر و همیشگى است که هم چون یک بیمارى اجتماعى، فرهنگى، سیاسى در بسیارى از جوامع در قالب اعتراض پراکنده خودنمایى مى کند و صندلى هاى شکسته شده اتوبوس ها، باجه تلفن هاى خراب شده و. . . نمادهاى فراوان این بیمارى هستند، اما در بطن جریان هایى که در شکل انبوه خلق بروز مى کند، ظرفیت شگرفى براى تظاهر بدترین و مخرب ترین انواع وندالیسم وجود دارد.
هرچند نظریه پردازان حوزه روان شناسى اجتماعى عمدتا از تخریب اموال عمومى به عنوان تظاهر اصلى وندالیسم یاد مى کنند، ولى در جهان کنونى انواع پیچیده دیگرى از وندالیسم، تخریب فضاهاى مجازى، مسیرهاى اطلاع رسانى، چهره ها و شخصیت ها و از همه مهم تر ذهن و روان شهروندان را هدف خود قرار داده است، تا جایى که این پدیده از حالت پراکنده فردى خارج شده و شکلى متمرکز براى دستیابى به اهدافى خاص خارج از چارچوب هاى قانونى را پیدا مى کند. استفاده هدفمند از روحیه پرخاشگرانه برخى جوانان بزهکار و وسیله قرار دادن آنان در این زمینه، ساده ترین راه براى بر هم ریختن نظم عمومى و وارد ساختن خسارات بسیار به جامعه است.
در بسیارى از تحقیقات به این نتیجه رسیده اند که وندال ها و جوانان بزهکار یکى از بارزترین و مشهورترین گروه هاى بیگانه در جامعه معاصر هستند. به اعتقاد صاحب نظران وندال هاى بیگانه معمولاً در خانه هایى غیر منضبط با والدینى سردرگم و مردد و نامطمئن رشد یافته و رفتار اعتراضى خود را به صورت قهرآمیز، پرخاشگرانه، ویرانگرانه و خشونت آمیز در مقابل نسل بزرگتر، کانون هاى قدرت و همه نهادها و سازمان هاى تاسیس شده در جامعه نشان مى دهند، و این ناهنجارى در هنگامه بروز آشوب هاى اجتماعى و سیاسى به حالتى انفجارى نمود پیدا مى کند.
تخریب میلیارد‌ها تومان اموال عمومی تنها در یک شهر(تهران)، تخریب اینترنتی و خرابکاری در مسیرهای اطلاع‌رسانی و دست‌اندازی به روح و روان میلیون‌ها شهروند در آشوبگری‌های پس از انتخابات، نمونه‌ای از حالت انفجاری وندالیسم بود که در ترکیب با فضاهای توأم با انبوه خلق و سناریوهای از پیش تعریف شده، شکلی بسیار پررنگ‌تر و آسیب‌زا‌تر از مصادیق معمولی این پدیده را به نمایش گذاشت. اتفاقی که افتاد به قدری پر هزینه و فاجعه‌بار بود که با خط‌کش ارزیابی اقتصادی صدها میلیارد ریال به جامعه خسارت وارد کرد و اگر هزینه حافظه تخریب شده آحاد جامعه، به هرز رفتن میلیون‌ها ساعت وقت مفید شهروندان در ترافیک‌ها و ازدحام‌های به وجود آمده، هزینه سنگین کنترل رسمی حوادث تلخ اخیر و تمامی آسیب‌ها و زیان‌های سیاسی، اقتصادی، ‌اجتماعی و روانی آن را محاسبه کنیم، شاید به جرأت بتوان گفت خساراتی به اندازه یک حادثه غیرمترقبه بزرگ به بدنه و روح جامعه وارد شد. تخریبی که در مدت 10 روز پس از انتخابات صورت گرفت نمونه‌ای جنون آمیز از وندالیسم بود که با سوء استفاده برخی افراد و گروه‌های سیاسی که در مسیر قانونی در رسیدن به اهداف خود ناکام مانده بودند شکلی بسیار خطرناک از وندالیسم سیاسی به خود گرفت که هر بار تکرار آن به مثابه وقوع یک فاجعه خواهد بود، پس اندیشیدن راهکارهایی برای جلوگیری از آن امری بسیار حیاتی است و با سلامت و بیماری و حتی مرگ و زندگی جامعه سروکار دارد.
3- من می‌گویم آب سیاه است‌! وقتی یک دروغ را با تعصب و ذهنیتی خشک، انعطاف‌ناپذیر و متحجر برای خود تکرار می‌کنیم، آن را به مثابه یک حقیقت مسلم می‌پذیریم و سپس آن دروغ را با ایمانی وصف‌ناپذیر به دیگران القا می‌کنیم. چنین ویژگی شاید در زندگی روزمره فردی و اجتماعی و تعامل‌های ساده و کلیشه‌ای معمول تنها منجر به آسیب‌هایی مقطعی و محدود شود، اما این فرآیند در برهه‌هایی خاص همچون حوادث مذکور، به شدت باعث انحراف و مسموم شدن افکار عمومی شده و در ترکیب با دو پدیده انبوه خلق و وندالیسم تبدیل به بمبی مهیب می‌شود.
در چنین شرایطی شهروندان عادی که خواسته یا ناخواسته درگیر حادثه شده‌اند با هیجان وصف ناپذیری به خود و دیگران دروغ می‌گویند و گستره چنین فرآیندی اوضاع را به جایی می‌رساند که به سختی قابل کنترل است. به اعتقاد هواداران یک فرد یا گروه، هر چیزی دروغ‌های راست شده(!) آنان را تایید کند حق و صحیح و غیر آن ناحق و ناصحیح است.
روان شناسان اجتماعی از این پدیده مخرب و آسیب‌زا با عنوان عقیده قالبی Stereotypes یاد می‌کنند.
عقیده قالبی ریشه‌ای یونانی دارد و به معنای «محکم» و «غیرمتحرک» است و اصطلاحا تصور یا عقیده‌ای است که شخص یا گروهی بدون تعمق بپذیرد. عقیده قالبی، بیانگر قضاوتی ساده شده، بررسی نشده و گاه نادرست، در باب گروهی دیگر و یا حتی وقایعی چند است. به تصور قالبی، نگرش کلیشه‌ای نیز گفته می‌شود که در یافتن علل دقیق مسائل و واقعیت‌های اجتماعی و سیاسی مشکلاتی به وجود می‌آورد.
نگرش افراد و گروه‌های قائل به تبعیض نژادی نمونه‌ای بارز از عقیده قالبی است. این نگرش به قدری در آنان ریشه دوانده است که ناخودآگاه واقعیت‌ها را به گونه ای می‌بینند و استنباط می‌کنند که در هر شرایطی سیاهان مقصر و سفیدها بیگناه و محق جلوه می‌کنند.
آنجا که تصورات قالبی با اضطراب یا ترس مرتبط است، ممکن است، وضعیت کاملاً متفاوت باشد. تصورات قالبی در چنین شرایطی معمولاً با نگرش‌های خصمانه و نفرت نسبت به گروه مورد بحث آمیخته‌اند. برای مثال یک سفیدپوست ممکن است معتقد باشد سیاهان تنبل، کودن یا حتی زائد هستند و در چنین شرایطی بی شک از رویکردهای تحقیرآمیز نسبت به آنها استفاده خواهد کرد و حتی به رفتارهای خشونت آمیز علیه سیاهان دست خواهد زد.
حمله مرگبار گروه‌های آشوب طلب و شماری از کسانی که در امواج انبوه خلق حل شدند به افراد و گروه‌های رسمی که قصد کنترل اوضاع و ایجاد نظم را داشتند در موارد بسیاری جنبه عینیت یافته عقیده قالبی در حد افراطی را به نمایش گذاشت.
به این ترتیب و در سطور پایانی این نوشتار آسیب شناسانه از حوادث اخیر باید گفت با اضافه شدن پدیده عقیده قالبی به انبوه خلق و وندالیسم، مثلثی نابودگر تشکیل می‌شود و همان گونه که گفته شد بمبی به وجود می‌آید که اثرات تخریبی آن نه سه برابر، بلکه صدها برابر هریک از اضلاع تشکیل دهنده آن است.
4- چه باید کرد؟
بدون شک صرفاً در این سطور نمی‌توان به ارائه راه حل‌هایی موثر و جامع درباره آنچه گفته شد پرداخت و نگارنده نیز قصد این کار را ندارد؛ یکی به این دلیل که کالبد شکافی، علت یابی و ارائه طریق در خصوص حوادث اخیر نیازمند اجماع، پژوهش و مطالعات آسیب شناسانه گسترده از سوی کارشناسان، نظریه پردازان و پژوهشگران در حوزه‌های مختلف است. دوم اینکه موضوع به قدری غامض، بی‌سابقه و چند وجهی است که تنها با یک یا چند مقاله و تحلیل نمی‌توان راه‌حل‌هایی قابل اتکا و اعتنا ارائه داد.
با این وصف نظریه پردازان این حوزه راه‌حل‌هایی کلی و عمومی در این زمینه ارائه داده اند که با بهره گیری از آنان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ‌ ‌
1- انبوه خلق، وندالیسم و بروز عینیت یافته عقاید قالبی را می‌توان مانند هر مساله اجتماعی دیگر نمودی از ناهماهنگی، نابسامانی، عدم کارکرد صحیح برخی نهادهای ذیربط در جامعه دانست و اگر مساله اجتماعی را به مانند بیماری در جامعه تلقی نماییم، پس باید ریشه‌های بیماری را جست‌وجو و درمان کرد.
3- توجه به امر آموزش و تبلیغ، از دیگر راه‌حل‌هایی است که باید با استفاده از روش‌ها و ابزارهای مختلف رسانه ای، هنری و. . . به مرور و به شکلی غیر مستقیم و جذاب و قابل پذیرش به کار بست.
4- بافت فیزیکی شهر‌ها باید به گونه ای باشد که امکان بروز پدیده‌هایی همچون انبوه خلق و وندالیسم را به حداقل رسانده و امکان کنترل آن را فراهم سازد.
5- به وجود آوردن زمینه‌هایی برای مشارکت مردم در حل مشکل با تشویق‌های مؤثر که نیازمند مشارکت فعال رسانه‌های گروهی نیز هست.
6- تقویت نظارت و کنترل‌های اجتماعی رسمی و غیررسمی از راه‌حل‌های دیگردر این زمینه است. تقویت نیروی نظارت و کنترل‌های اجتماعی شامل ابزارهای قانونی و پلیس و کنترل‌های غیر رسمی شامل ابزارهای اخلاقی، ارزشی و فرهنگی است.
7- در خاتمه باید از ایجاد زمینه‌های مناسب و کم هزینه برای تخلیه هرازگاهی هیجانات انباشته شده عمومی، به ویژه نسل جوان جامعه، به عنوان مهم ترین راهکار در این زمینه یاد کرد. هیجاناتی که اگر تخلیه نشوند، در موقعیت‌هایی همچون حوادث اخیر، حالتی انفجاری به خود گرفته و باعث گم گشتگی تا حد از خود بیگانگی در انبوه خلق و تخریب تا سرحد جنون می‌شوند.